Paryska historia Fryderyka Chopina zaczyna się w Wiedniu. Dotarł tam w drugiej połowie listopada 1830 roku, zdążył odbyć kilka wizyt i wysłuchać kilku koncertów. Wiadomość o wybuchu powstania listopadowego przeraziła młodego kompozytora. Gdy wszyscy jego koledzy walczyli, on – od dziecka słaby i chorowity – z trudem koncertował, śledził wieści z kraju i drżał na myśl o śmierci najbliższych. Do szkolnego przyjaciela Jana Matuszyńskiego pisał z żalem – „Czemuż nie mogę choć bębnić!”. W tym czasie rozpoczął pracę nad Etiudą c-moll – „Rewolucyjną”, oraz Balladą g-moll – pierwszą jego kompozycją w tym typowo romantycznym gatunku. Jeśli bowiem romantyzm byłby chorobą epidemiczną, Chopin zaraziłby się nią od Adama Mickiewicza jeszcze w Warszawie, drogą książkową – przez Ballady i Romanse.

Do Paryża dotarł Chopin przez Niemcy we wrześniu 1831 roku. Miał być to tylko pobyt tymczasowy – przystanek w drodze do Londynu. Chopin miał zaledwie 21 lat, miał za to sporo pieniędzy, duże możliwości ich pomnożenia (prywatnymi lekcjami muzyki, które stały się w tym czasie bardzo modne, zarabiał czasem aż 500 Franków tygodniowo), oraz nienaganną prezencję. Czy się lansował? Tak, lansował się zgodnie ze znaczeniem francuskiego czasownika – se lancer – rzucał się na głęboką wodę, angażował i nabierał rozmachu. „Powoli lansuję się w świat” – pisał do przyjaciela.

Pierwszy koncert Chopina odbył się zimą 1832 roku w salonie Pleyela, który już wtedy był jedną z najbardziej rozpoznawanych marek fortepianów. Grał między innymi swoje Wariacje B–dur op. 2 na temat La ci darem la mano. Kompozytor Antoni Orłowski tak ocenił występ kolegi: „Wszystkich tutejszych fortepianistów zabił na śmierć, cały Paryż ogłupiał”. „Tutejsi fortepianiści” – Hector Berlioz, Franciszek Liszt, Ferdynand Hiller szybko zaprzyjaźnili się z Chopinem, którego więzi sympatii połączyły też poetami – Heinrichem Heine i Alfredem de Vigny. Sukces artystyczny, dydaktyczny i towarzyski, paradoksalnie, przyczyniły się do tego, że pianista komponował coraz mniej – przede wszystkim przygotowywał do druku utwory napisane jeszcze przed wyjazdem z Warszawy. Chopin bowiem nie potrafił pracować szybko – od pierwszego szkicu utworu do jego ostatecznego kształtu mijało niekiedy kilka lat. Długo dopracowywał i ulepszał utwory przeznaczone do druku, jednocześnie jednak znany był jako świetny improwizator (zwłaszcza, jak wspomniał w liście do matki Słowacki – po alkoholu).

W połowie lat trzydziestych muzyk po raz pierwszy poważnie zapadł na zdrowiu, do kraju docierały nawet pogłoski o jego śmierci. Notatki osobiste Chopina, zwłaszcza jego dziennik prowadzony w czasie podróży z Wiednia do Paryża, świadczą o tym, że artysta bez ustanku zmagał się z myślą o śmierci. Niekiedy nawet widział siebie jako człowieka umarłego za życia. Tym razem jednak nie umarł, co więcej – rozpoczął się nowy okres jego życia.

Z pseudonimem Aurory Dudevant od zawsze był problem. Juliusz Słowacki zachwalając ją matce w listach jako „rodzaj Byrona w spódnicy, to jest Byrona w prozie”, od razu podejrzewał, że pod męskim imieniem kryje się kobieta. Prasa krajowa jednak, mniejsi krytycy i recenzenci jeszcze w XX wieku analizowali dzieła panów – Jerzego Sanda i Jerzego Piaska.

Ona właśnie – jako George Sand – pojawiła się w życiu Chopina w 1836 roku, kiedy spotkali się w salonie wspólnej znajomej. Kompozytor ją zauważył – w liście do rodziców wspomniał o jej niesympatycznej twarzy i o tym, że jest odpychająca.

Fryderyk był w tym czasie zaangażowany w relacje z Marią Wodzińską, której się oświadczył i został przyjęty… na okres próbny. Warunkiem zaakceptowania małżeństwa przez rodziców Marii było utrzymanie przez Chopina dobrego stanu zdrowia. Do małżeństwa ostatecznie nie doszło, z owoców związku pozostał dedykowany Wodzińskiej Walc As–dur.

Pani Sand uwielbiła Chopina w zasadzie od razu. Zapraszała go do siebie i wraz z innymi znajomymi bywała u niego. W końcu stali się – dość nietypową – parą. George Sand wydała już około dwudziestu (z bardzo, bardzo wielu) swoich powieści, nie raz założyła spodnie i wypaliła niejedno cygaro. Jej syn, Maurice, był tylko trzynaście lat młodszy od polskiego kompozytora. Gdy dowiedziała się o związku ukochanego z Marią Wodzińską, po radę zwróciła się do wspólnego przyjaciela – Wojciecha Grzymały. List zawiera poruszającą diagnozę ich, krótkiej jeszcze wtedy, relacji:

„[…] gdybym była wiedziała, że istnieją jakieś więzy w życiu naszego dziecka, a w duszy jego jakieś uczucie, nigdy bym się nie pochyliła nad nim, by chłonąć zapach kadzidła, które zapalono przed innym ołtarzem. On również cofnąłby się przed moim pierwszym pocałunkiem, gdyby wiedział, żem była wówczas jakby zamężna”.

Byli razem przez ponad dziesięć lat, na które przypadło wiele kryzysów zdrowotnych kompozytora. Jeden z nich zmusił ich w lutym 1839 roku do przerwania niezwykle płodnego artystycznie pobytu w Valldemossie. Był to także czas, w którym Chopin stworzył swoje największe dzieła – preludia, Ballady F-dur, As-dur, f-moll, sonaty b-moll, h-moll i g-moll.

Chopin i Sand rozstali się w lipcu 1847 roku.

Chopin przez cały niemal pobyt w Paryżu był otoczony przyjaciółmi i znajomymi. Po rozstaniu z panią Sand, gdy jego zdrowie mocno podupadło, niewielka, lecz stała grupa znajomych dbała o jego potrzeby.

Eugène’a Delacroix Chopin poznał u George Sand. Malarz i pisarka przyjaźnili się od dawna. Delacroix był traktowany niemal jak członek rodziny Sand i zapraszany na wakacje do Nohant.

Relacja dwóch artystów pozostawiła po sobie ślady w dziennikach Delacroix. Polski kompozytor nazywany jest w nich „dobrym miłym” i „drogim małym” Chopinem. Tym, co najistotniejsze jednak, jest dochodzenie przez Delacroix pod wpływem rozmów z przyjacielem, do przekonania, że dwie, pozornie bardzo od siebie odległe dziedziny sztuki – w tym przypadku malarstwo i muzyka – mogą nie tylko podobnie oddziaływać, ale także być interpretowane za pomocą tych samych pojęć. Istniejące w nich reguły zaś odpowiadają sobie, mimo iż realizują się one za pomocą innego medium – dźwięku dla muzyki i światła oraz koloru dla malarstwa. To właśnie wzajemne odpowiadanie – correspondence, jest podstawą romantycznego rozumienia nie tylko sztuki, ale rzeczywistości w ogóle.

Przyjaźń artystów pozostawiła po sobie także bardzo przejmujące portrety kompozytora. Na pierwszym z nich, rysy twarzy wyniszczonego chorobą muzyka nadał Delacroix Dantemu. Pod portretem ręka malarza zapisała po raz kolejny – „cher Chopin”. Chopin jako Dante i George Sand zostali przedstawieni razem na kopule biblioteki Senatu w pałacu Luksemburskim w Paryżu. Delacroix rozpoczął pracę nad całym wnętrzem na początku 1847 roku, a gdy je zakończył, Sand i Chopin nie byli już razem. Razem nie udało im się przetrwać także na innym wspólnym portrecie autorstwa Delacroix, którego prawdopodobna kompozycja znana jest tylko z jednego szkicu. Siedzącemu przy fortepianie kompozytorowi towarzyszy na nim, usadowiona nieco w głębi, pani Sand z rękoma skrzyżowanymi z przodu i twarzą zwrócona lekko w stronę partnera, jakby w rozmowie.

Ukończony obraz nigdy nie był wystawiony, zaś po śmierci Delacroix ówczesny właściciel rozciął go i sprzedał jako dwa osobne dzieła – do dziś nie wiadomo, czy zrobił to dla zysku, czy też został o to przez kogoś poproszony. Dziś Fryderyk znajduje się w zbiorach Musée du Louvre. Gdyby chciał udać się tempem spacerowym do George eksponowanej w kopenhaskiej Gliptotece, zajęłoby mu to nie mniej niż 229 godzin.

Gdyby można było dzisiaj zajrzeć – przez okno lub dziurkę od klucza – do wszystkich paryskich mieszkań i mieszkanek Fryderyka Chopina, praca wielu pokoleń biografów kompozytora mogłaby okazać się zbędna. Kolejne kwatery artysty doskonale opowiadają jego losy w stolicy Francji.

Jako przybysz Chopin zaczynał od pokoiku hotelowego przy Cité Bergère, w dzisiejszej dziewiątej dzielnicy. Mieszkał tam nie dłużej niż dwa miesiące, bo już 18 listopada 1831 chwalił się w liście do przyjaciela widokiem „od Montmartre do Panteonu i wzdłuż [na] cały piękny świat”. Świat cały i piękny zobaczyć można tylko z wysoka – pierwsze paryskie „ślicznie meblowane” lokum kompozytora na Boulevard Poissonière nr 27 mieściło się na piątym piętrze – było przez to znacznie tańsze. Chopin mieszkał tu niecały rok – przez ten czas udało mu się zaistnieć nie tylko na salonach, ale i na ustach krytyków muzycznych. Szybko okazało się, że chętnych na jego lekcje fortepianu przybywało i – aby komfortowo prowadzić zajęcia – artysta potrzebował więcej miejsca. Przeprowadził się na drugą stronę ulicy do apartamentu na Cité Bergère nr 4.

Lekcje miały wzięcie, Chopin lekką ręką wydawał swoje pensje na nowoczesne jasne meble i klasyczne stroje, choć ojciec motywował go w listach do oszczędności: „dopóki nie postarasz się odłożyć paru tysięcy franków, będę uważał, że jesteś godzien pożałowania pomimo Twego talentu i pochlebstw, którymi Cię darzą”.

Kolejne mieszkanie, jeszcze większe i wytworniejsze, przy Chaussée d’Antin nr 5 zajmował wraz z Chopinem znajomy z Warszawy Aleksander Hofman. W kwietniu 1834 roku współlokatorem muzyka został Jan Matuszyński, który przy okazji doglądał zdrowia przyjaciela. To właśnie w tym mieszkaniu prowadził Chopin swój salon i gościł przyjaciół. Stąd udał się w podróż na Majorkę.

Wrócił stamtąd do posiadłości George Sand w Nohant pod Paryżem, gdzie odtąd spędzał każde lato. Jeszcze podczas podróży wymówił poprzednie mieszkanie, a nowego zaczął szukać zdalnie – przez Wojciecha Grzymałę i Juliana Fontanę. Wymagania nie były wygórowane: „Moje Kochanie! Weźże małe mieszkanie, a jeżeli już późno, to weź duże; byle jakie, aby było.” – pisał. Gdy pojawiły się konkretne propozycje, muzyk naciskał: „Jeszcze raz, czy porządnie, czy nie śmierdzi, czy nie brudno, czy sąsiadów nie taka moc, że się na przechód bez nich pójść nie może? Czy nie ma korneta à piston w domu i tym podobnych rzeczy?” Cornet à pistons to dziewiętnastowieczna nazwa waltorni. Któż chciałby dzielić kamienicę z orkiestrą dętą? Tym sposobem Chopin zamieszkał przy rue Tronchet nr 7, u stóp kościoła Madeleine. Na Rue Pigalle 16, gdzie w tym czasie mieszkała pani Sand i jej dzieci, dochodził tempem spacerowym w kwadrans. Para w końcu zdecydowała się zamieszkać razem. Dla związków niezalegalizowanych, którym zależało na zachowaniu norm, najbardziej razem oznaczało na jednej ulicy lub w jednym budynku. Kochankowie wprowadzili się po sąsiedzku do dwóch mieszkań przy Square d’Orléans. Kompozytor zajmował na półpiętrze dwa pokoje z kuchnią i widokiem na skwer, pisarka większy apartament cztery numery dalej na pierwszym piętrze.

Po rozstaniu Chopin wyprowadził się pod nr 74 na rue de Chaillot, niedaleko Pól Elizejskich. Norwid w Czarnych kwiatach zapisał, że o ile kompozytor sam był w stanie wyjść z domu by udać się na spacer, jego stan był już tak poważny, że na górę musiano go wnosić. Tu powstał szkic Mazurka f-moll, prawdopodobnie ostatniej kompozycji Chopina. To właśnie z tego mieszkania jesienią muzyk „wynosił się” na place Vendôme nr 12, gdzie planował przemieszkać zimę roku 1849. 30 listopada sprzęty z mieszkania zostaną wystawione na licytację.

Paryska biografia Chopina – wirtuoza i bon vivanta zupełnie nie przystaje do modelowego losu polskiego emigranta polistopadowego. Kompozytor przygotowując się do powrotu z – mającej podnieść morale po rozstaniu z George Sand, a w rzeczywistości wyczerpującej resztki jego sił – podróży po Anglii i Szkocki z Jane Stirling, prosił Grzymałę: „Moje Życie! […] Każ w piątek bukiet fiołkowy kupić, żeby w salonie pachniało”. W tym samym niemal czasie Juliusz Słowacki odwiedził paryski pokoik poety-emigranta Seweryna Goszczyńskiego i nie miał na czym usiąść – gospodarza nie było stać na krzesło, a koszule łatał sobie kawałkami prześcieradła.

Chopin, którego niepodrabialny talent czynił obywatelem świata i który na co dzień obracał się w kosmopolitycznym środowisku artystów, cały czas pozostawał w kontakcie ze środowiskiem emigracyjnym. Był członkiem stowarzyszonym Towarzystwa (Historyczno-) Literackiego i jednym z założycieli Towarzystwa Politechnicznego Polskiego, na rzecz którego nie tylko koncertował, ale również uczestniczył w pozyskiwaniu funduszy. Józef Bem, założyciel Towarzystwa, który listy do Chopina rozpoczynał nagłówkiem „Kochany Szopciu”, tak tłumaczył mu sytuację finansową organizacji: „Towarzystwo nasze ma ludzi bardzo światłych i uczonych i bardzo wiele może, ale dotąd bardzo jest ubogie”.

Muzyk był częstym i oczekiwanym gościem Hôtel Lambert. Księżna Anna Czartoryska, której zadedykował Rondo a la Krakowiak F-dur op. 14, angażowała go w udział w przedsięwzięciach charytatywnych, najczęściej jednak Chopin przychodził po prostu na „wieczory muzykalne”. Czartoryscy bywali też u niego. Wiosną 1846 roku, pani Sand pisała do syna: „Wczoraj dał nam Chopin u siebie muzykę, kwiaty i pohulankę. Byli książę i księżna Czartoryscy, księżna Sapieżyna, Delacroix”. Z pewnością podczas tego typu spotkań zdarzało się artyście grać do tańca (a „rżnął tęgo i długo”, jak wspominano). Chopin miał ponadto łatwość w komicznym naśladowaniu innych osób – podobno perfekcyjnie parodiował nie tylko zachowanie, ale także sposób mówienia innych.

Uczennicą i przyjaciółką kompozytora była Marcelina Czartoryska – żona bratanka księcia Adama Jerzego, która opiekowała się Chopinem w jego ostatnich dniach, do 17 października 1849.

Chopin umierał długo, wystarczająco długo, by przez przedpokój jego ostatniego mieszkania przewinęły się setki osób, chcących zobaczyć artystę po raz ostatni i – jak komentowała śpiewaczka Paulina Viardot – „[uważających] za swój obowiązek zemdleć w jego pokoju”. Drzwi mieszkania na placu Vendôme zamknęła przed ciekawskimi dopiero siostra kompozytora Ludwika Jędrzejewiczowa. Z Chopinem do końca była także Delfina Potocka, uczennica i przyjaciółka, dziś bardziej znana z miłosnej korespondencji z Zygmuntem Krasickim. Potocka na prośbę Chopina podobno śpiewała przy jego łóżku. Na pianinie wstawionym do sypialni akompaniować jej miała Solange, córka George Sand.

Chopin raz po raz dusił się, ale póki był w stanie mówić, wydawał polecenia dotyczące niedokończonych utworów („spalić”) oraz oprawy muzycznej pogrzebu („grać Requiem Mozarta”). Życzenie, by po śmierci wyjąć mu serce zapisał już podobno na kartce. Od lat przyjmuje się i podaje dalej, że Chopin odesłał do ojczyzny serce, gdyż – jak to ujął w nekrologu Norwid – sercem był Polakiem. Ponadto Chopin, zmagający się przez całe dorosłe życie z różnymi problemami psychicznymi, panicznie bał się pogrzebania żywcem.

Rzeźbiarz August Clésinger, mąż Solange, zdjął maskę pośmiertną Chopina dwa razy – pierwsza dokumentująca wyniszczenie organizmu kompozytora stała się własnością jego rodziny, druga – po wygładzeniu, wyrównaniu, przemodelowaniu – stała się oficjalną twarzą martwego wirtuoza. Uroczystości pogrzebowe odbyły się w kościele Madeleine. Serce Chopina schowane w słoiku i ukryte między fałdami sukienki Jędrzejewiczowej odjechało do Warszawy. Spoczywa w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu, wmurowane w jeden z filarów.