„Nie wiem, czy będzie jeszcze kiedy jaka Polska, ale tego jestem pewien, że nie będzie już Polaków” (słowa przypisywane Mikołajowi I).

Powstanie listopadowe było doświadczeniem pokoleniowym pierwszej generacji polskich romantyków – również tych, którzy w sposób bezpośredni nie brali w nim udziału. Zbrojny zryw przeciw rosyjskiemu zaborcy był dla ówczesnych Polaków najważniejszym wydarzeniem całego XIX wieku. Stał się on także najważniejszym – jawnym bądź ukrytym – tematem polskiej kultury i literatury romantycznej.

W nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku „na bagnety” ruszyło dwudziestu kilku młodych spiskowców, z czasem dołączyło do nich niemal 15 tysięcy innych – żołnierzy armii powstańczej oraz rekrutów. Wraz z rozszerzeniem działań wojennych, liczba walczących wzrosła do – jak się dziś szacuje – 120 tysięcy. Niewiele więcej osób mieszkało wtedy w Warszawie.

Dyplomaci rządu powstańczego na próżno starali się uzyskać wsparcie w Paryżu i Londynie. Europa nie chciała widzieć w wydarzeniach roku 1830–1831 zrywu narodowego i uznać walczących Polaków za stronę konfliktu, wydając ich tym samym na łaskę i niełaskę – noszącego wtedy formalnie tytuł króla Polski – cara Mikołaja I.

Ponad sześć tysięcy uczestników powstania po jego klęsce zmuszonych było uciekać z Królestwa Polskiego. Emigrowali przede wszystkim mężczyźni, oficerowie, dowódcy i żołnierze powstania, gdyż to dla nich represje popowstaniowe były najgroźniejsze. Niewielu spośród tych, który posiadali rodziny, decydowało się na tułaczkę z nimi. Dziś ocenia się, że wśród wychodźców po 1831 roku jedynie niewielki procent stanowiły kobiety.

Nie liczbie emigrantów jednak ruch, który dziś nazywany jest Wielką Emigracją, zawdzięcza swą „wielkość”. Wielkość tej formacji – łączącej na obcych ziemiach przedstawicieli różnych środowisk, cywilów i żołnierzy, świeckich i duchownych, rannych w boju i tych, którzy nigdy nie stali na polu walki – polega na solidarnym, choć różnie realizowanym, dążeniu do wcielenia w życie idei Polski niepodległej.

Popowstaniowi wychodźcy, przedostając się przez ziemie zaboru pruskiego, ruszyli na zachód. Na terenach Niemiec witano ich jak bohaterów, wyprawiano na ich cześć rauty, zapraszano do domów. Nie zostali tam jednak, większość z nich ruszyła dalej, by przedostać się do Francji.

Francuzom, którzy w lipcu 1830 roku wyszli na ulice w obronie swobód obywatelskich i politycznych zagrożonych absolutystycznymi ambicjami Karola X, ideowo blisko było do walczących o własną wolność i państwowość Polaków. W prasie tego okresu znaleźć można alegoryczne ilustracje, na których Francuzi opłakują mogiły swoich polskich braci. Mimo jednak powszechnego szacunku dla wolnościowych dążeń pozbawionych ojczyzny Polaków, Francja pod rządami Ludwika Filipa chciała zachować poprawne stosunki z cesarstwem rosyjskim. Wpłynęło to oczywiście na sposób przyjęcia polskich emigrantów.

O ile francuska prowincja przyjęła uchodźców na tyle ciepło, że wielu z nich szybko się na niej osiedliło, Paryż nie dla wszystkich był gościnny. Władze stolicy bały się kumulacji obcych – zwłaszcza że znakomita ich część była żołnierzami. Obawiano się spisków, dlatego początkowo niechętnie patrzono na zawiązujące się polskie stowarzyszenia i organizacje. Biografowie Adama Mickiewicza podają, że on sam – wydalony z Wilna do Rosji już w 1824 roku na mocy wyroku w procesie Filomatów – żeby dostać się do stolicy Francji bez okazywania dokumentów, musiał skorzystać z malle-poste, czyli dyliżansu pocztowego.

Kto dostał się do Paryża w latach trzydziestych XIX wieku, miał okazję obserwować, jak rodzi się nowoczesna europejska stolica. Szybko rozwijał się przemysł, powstawała pierwsza linia kolejowa, postępowały zmiany obyczajowe. W latach czterdziestych liczba mieszkańców Paryża przekroczyła milion, czyniąc go drugim – po Londynie – największym miastem Europy. (Dziś intra-muros – w pierwotnych granicach miasta – mieszka ponad 2 miliony osób, zaś w całej aglomeracji miejskiej – sześć razy więcej). Za rozwojem gospodarczym i przemysłowym szedł rozwój kultury. W roku 1832 debiut już dawno mają za sobą – ojcowie francuskiego romantyzmu – Lamartine i Balzac, Hugo, Stendhal. Do głosu dochodzi właśnie drugie pokolenie twórców romantycznych.

Prawdopodobnie wielu z tych Polaków, którzy po raz pierwszy postawili nogę w stolicy Francji, jak Ignacy Domeyko, pobiegło „naprzód widzieć [pałac] Tuilleries”, Pola Elizejskie, czy wykańczany właśnie kościół Madelaine. Nie byli już jednak tylko turystami – w Paryżu musieli ułożyć sobie życie.

Hôtel Lambert to wcale nie hotel. W dzisiejszych francuskich miastach próżno przecież szukać noclegu w Hôtel de Ville – miejskim ratuszu. Nazwą hôtel określano we Francji po prostu duży, zwykle wolnostojący budynek, pałac miejski. Taki właśnie, pochodzący z XVII wieku, budynek znajdujący się na Wyspie Św. Ludwika – w samym centrum Paryża – za namową Fryderyka Chopina, poinformowanego o wolnej nieruchomości przez Eugène’a Delacroix – kupiła w 1843 r. Anna z Zamoyskich Sapieżyna i przekazała córce Annie z Sapiehów Czartoryskiej i zięciowi Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu. Odtąd Hôtel Lambert stał się najważniejszą sceną polskiej polityki na emigracji i życia społecznego oraz kulturalnego polskich emigrantów w Paryżu.

Czartoryski w momencie wybuchu powstania listopadowego miał już za sobą karierę w armii polskiej, doświadczenie w administracji rządowej i dyplomacji rosyjskiej oraz ugruntowaną pozycję wśród literatów. Za działalność w najwyższych organach władzy wykonawczej (stał na czele rządu) w czasie powstania ks. Adam Jerzy został skazany przez Rosjan na śmierć. Przed tym wyrokiem książę zmuszony był uciekać najpierw do Anglii, następnie do Francji.

Do Paryża na stałe przybył w 1834 roku. Niemal natychmiast skupiła się wokół niego grupa osób o podobnych, konserwatywno-liberalnych poglądach, która z czasem stała się de facto obozem politycznym, zwanym „obozem Hotelu Lambert”. Adam Jerzy Czartoryski był zwolennikiem polityki gabinetowej – duże nadzieje pokładał w działaniach dyplomatycznych mających zwrócić uwagę europejskich mocarstw na sytuację „rozebranej” Polski. Zwolennicy księcia o przekonaniach monarchicznych właśnie w nim widzieli przyszłego króla wyzwolonej ojczyzny.

Co ważne, aktywność środowiska Hôtel Lambert nie kończyła się na działaniach politycznych. Budynek stał się, czasowo, siedzibą kolekcji XX. Czartoryskich – zbiorów jednego z najświetniejszych prywatnych muzeów XIX w., założonego w Puławach przez matkę Adama Jerzego – księżnę Izabellę z Flemmingów Czartoryską. Starano się propagować rozwój polskiej kultury i oświaty. Prowadzono działalność naukową. Last but not least, środowisko Czartoryskiego zabiegało o polepszenie sytuacji polskich emigrantów, inicjując powstawanie towarzystw dobroczynnych i organizując środki na zapomogi dla najbiedniejszych, w czym niezaprzeczalny udział miała żona Adama Jerzego – księżna Anna Zofia z Sapiehów Czartoryska.

„Rok temu przeszło jak [siostry nasze] powierzywszy sobie wzajemne troski zawiązały między sobą stowarzyszenie i powierzyły ster usiłowań swoich doświadczonej dobroczynności Xsiężnej Annie Czartoryskiej. Odtąd co tylko niezmordowana żadnemi przeciwnościami opieka wymyślić sposobów może, wszystkie użytemi ażeby pokrzepić choć krótkie chwile cierpień czcigodnych ofiar obywatelskiego wytrwania” – pisała w 1835 roku „Kronika Emigracji Polskiej”.

„Ofiary obywatelskiego wytrwania” rzeczywiście często znajdowały się w trudnej sytuacji materialnej. Trzy czwarte społeczności polskich emigrantów we Francji stanowili żołnierze, którym rząd francuski wypłacał żołd. Wysokość tego świadczenia szybko jednak malała – porucznik otrzymujący początkowo 62 franki, musiał nauczyć się żyć za 25. Trzeba było gdzieś mieszkać, jeść, często leczyć powikłania po poniesionych w walce ranach. W jeszcze gorszej sytuacji znajdowali się pozbawieni majątków cywile, często całe rodziny.

Towarzystwo Dobroczynności Dam Polskich założone przez Annę Czartoryską w 1834 roku, robiło co mogło, by zabezpieczyć najpilniejsze potrzeby – otoczyć opieką chorych, matki z dziećmi, sieroty i wdowy, zadbać o tych, którym nie udało się skorzystać z francuskiej zapomogi, wspomóc bezrobotnych w szukaniu pracy. W pierwszym roku działania Towarzystwo, którego wiceprezeską była Klementyna Hoffmanowa, pomogło 360 potrzebującym. Członkinie i członkowie organizacji w jej imieniu rozdawali odzież, pomagali opłacić wynajęte mieszkania, dokładali się do leczenia i podróży, sponsorowali protezy.

Jak zdobyć na to środki? Czartoryska, pełniąca de facto w środowisku emigracyjnym funkcję pierwszej damy, zabiegała o datki – wśród swoich i obcych, we Francji i poza nią. Organizowała w Hôtel Lambert bale, wenty i loterie, pozyskiwała artystów na dobroczynne koncerty. Z inicjatywy księżnej powstał także w 1846 roku Dom Świętego Kazimierza – prowadzony przez siostry szarytki i istniejący do dziś ośrodek opieki, w którym w 1883 roku zmarł Cyprian Norwid.

Anna Czartoryska powołała także Instytut Panien Polskich, w którego władzach znalazła się Klementyna z Tańskich Hoffmanowa – autorka wielu książek dla dzieci i bodaj pierwsza polska autorka, której udawało się utrzymać z pracy literackiej. Instytut stawiał na – powiedzielibyśmy dziś – wyrównanie szans. Dzięki niemu dostęp do nauki zyskiwały dziewczęta z kraju i emigracji, które bez wsparcia finansowego nie otrzymałyby edukacji.

Edukacja bowiem, zwłaszcza kształcenie w języku polskim na poziomie podstawowym i średnim, było jedną z ważnych trosk środowiska emigracyjnego. Inny problem stanowiły studia wyższe. Blisko jedna piąta wszystkich zgromadzonych we Francji uchodźców próbowała na obczyźnie kontynuować przerwane przez powstanie kariery naukowe. Studentami także należało się zaopiekować.

Wykształcenie zdobyte we Francji było czynnikiem, który w bardzo konkretny sposób wpływał na polepszenie sytuacji materialnej. Absolwenci szkół wojskowych Królestwa Kongresowego musieli wystarać się o pozwolenie na studia (zwolnieni z tego obowiązku byli jedynie kandydaci na medycynę), ucząc się, jednak, otrzymywali oni wyższy żołd. Trudniej było tym, którzy musieli wybierać między studiami a pracą zarobkową.

Szansą dla nich było wsparcie Towarzystwa Naukowej Pomocy, powołanego przez Adama Jerzego Czartoryskiego w 1832 roku, które – poza utrzymywaniem dwóch szkół dla dzieci polskich emigrantów – wspierało uczących się w paryskich liceach i studiujących.

W 1835 roku generał Józef Bem założył Towarzystwo Politechniczne, wspierające edukację techniczną. Bem, sam będący słuchaczem paryskiej École nationale des ponts et chaussées (Szkoły Dróg i Mostów), ale też propagatorem samokształcenia metodą mnemotechniczną, rozumiał znaczenie wykształcenia inżynierskiego w czasie szybkich zmian technologicznych i przemysłowych, nie zapominał jednak o uzdolnionych artystycznie. Już w pierwszym roku działania, Towarzystwo wysłało na studia 81 osób – 26 z nich na paryską Politechnikę i do École Centrale des Arts et Manufactures, o takim samym profilu. Powodzeniem wśród polskich studentów cieszyły się również wspomniana już École nationale des ponts et chaussées (mosty i drogi) oraz prestiżowa École des mines (górnictwo).

Tę ostatnią uczelnię ukończył Ignacy Domeyko. Po powstaniu listopadowym internowany w Prusach Domeyko spotkał Mickiewicza w Dreźnie i to z nim wjechał – pocztą, jak już wiemy – do Paryża. Tam został członkiem Towarzystwa Naukowej Pomocy, skończył studia i rozpoczął swoją naukową podróż do Chile.

Wszechstronnych talentów naukowych, zresztą, w środowisku Wielkiej Emigracji nie brakowało. Wspomnieć wystarczy Joachima Lelewela – historyka, geografa i kartografa, bibliologa, badacza heraldyki, znawcę języków, dydaktyka. Aktywną pracę naukową godził on z działaniami politycznymi związanymi z obozem demokratów, za które został zmuszony do opuszczenia Paryża.

Zajęcia naukowe nie wyczerpywały energii twórczej wychodźców. O ile jednak talenty naukowe często rodziły się i rozkwitały na emigracji, o tyle kariery artystyczne – zwłaszcza literackie – miewały w Paryżu swój trudny czas.

Historia literatury polskiej tradycyjnie dzieli twórczość międzypowstaniową na krajową i emigracyjną. Nazwiska literatów krajowych umykają z pamięci nawet studentkom i studentom polonistyki, powszechnie zaś wiadomo, że polska literatura romantyczna powstała poza granicami kraju, zaś wieszczów tworzących na emigracji było trzech (i Norwid).

W rzeczywistości, emigranckiej gromadzie mniejszych talentów literackich również nie brakowało. Sam Adam Jerzy Czartoryski w 1795 roku napisał swoje największe dzieło poetyckie – Barda polskiego, opublikowanego w Paryżu dopiero w latach pięćdziesiątych XIX wieku. W kręgu polskich uchodźców raz po raz ktoś sięgał po pióro, żeby spisać losy powstania, podzielić się tęsknotą za krajem lub spisywać wspomnienia. Trudno jednak uznać, że – poza dziełami największych poetów – emigracja międzypowstaniowa tworzyła wielką, lub choćby dużą, literaturę.

Julian Ursyn Niemcewicz – ojciec wielkiej emigracji, jak o nim mówiono – w chwili przyjazdu do Paryża miał już za sobą doświadczenie emigranta, więźnia, dyplomaty, członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a przede wszystkim – literata. Niemcewicz tworzył niemal do samej śmierci (a zmarł w Paryżu w 1841 roku), tylko czasowo wpisując się w ramy literatury romantycznej, która w Polsce rozpoczyna się – przypomnijmy – publikacją Ballad i Romansów Mickiewicza w roku 1822. Twórczość autora Śpiewów historycznych jednak, przynależy do epoki wcześniejszej. Wielkość Niemcewicza, klasyka i człowieka oświecenia, w środowisku emigracyjnym romantycznego Paryża wynikała z ogromnego poszanowania dla jego zasług – literackich, ale też politycznych i… życiowych.

Najlepszym tego dowodem jest grób poety na cmentarzu w podparyskim Montmorency. Niemcewicz spoczywa bowiem w jednej kwaterze z drugim wielkim autorytetem środowiska emigracyjnego – Karolem Kniaziewiczem, walczącym niegdyś u boku Kościuszki, a po upadku powstania pełniącym obowiązki przedstawiciela Rządu Narodowego w Paryżu, utalentowanym malarzem. Im obu poświęcony jest także pomnik epitafijny autorstwa Władysława Oleszczyńskiego w tamtejszej kolegiacie Św. Marcina w Montmorency, na której dwaj „wielcy starcy” ramię w ramię śpią wiecznym snem.

Franciszek Grzymała, w Warszawie aktywny jako krytyk literacki i poeta, po przyjeździe do Paryża w 1832 roku opublikował kilka zaledwie wierszy.

Młodszy od Grzymały o dekadę Aleksander Chodźko, który jeszcze w 1829 roku wydał tom poetycki, po upadku powstania poezję głównie tłumaczył – z perskiego. Opublikował natomiast wiele rozpraw z dziedziny językoznawstwa, opracował słownik polsko-angielski, w końcu – objął, prowadzoną wcześniej przez Mickiewicza, katedrę literatury słowiańskiej w Collège de France.

Seweryn Goszczyński i Józef Bohdan Zaleski uznawani dziś za twórców szkoły ukraińskiej czyli tzw. „czarnego romantyzmu” na emigracji tworzyli dalej, włączając się jednocześnie w życie społeczne i polityczne. Obaj jednak z czasem nad produkcję literacką przedłożyli działalność religijną. Zaleski związał się z późniejszymi Zmartwychwstańcami, Goszczyński został członkiem Koła Sprawy Bożej – czyli towiańczyków. Klimat Paryża w okolicach roku 1840 stał się bowiem religijny.

Romantycy to, co ich otaczało rozumieli jako znak – kierunkowskaz lub hieroglif – obecności innych sfer i bytów. Rzeczywistość odczuwalna zmysłowo i pojmowalna rozumem była dla nich tylko wycinkiem świata i nie wyczerpywała wszystkich sposobów jego istnienia. Potrzeby duchowe dziewiętnastowiecznych były ogromne.

Mieli je również polscy emigranci w romantycznym Paryżu, cierpiący samotność i ubóstwo, tęskniący za rodzinami. Wszystko to wiązało ich i popychało ku sobie, ale jednocześni zbliżało ich do kościoła, który nie zawsze potrafił zaspokoić rozbudzony duchowy głód.

W 1834 roku Adam Mickiewicz wraz z Bogdanem Jańskim, prawnikiem i ekonomistą, a także zaufanym swym przyjacielem, założył Braci Zjednoczonych – towarzystwo religijne, w którego skład weszli między innymi Ignacy Domeyko i Józef Bohdan Zaleski. Mężczyźni spotykali się na modlitwie i snuli plany duchowej odnowy społeczności emigracyjnej i kościoła, która zaowocować miała odzyskaniem niepodległości. Kilka lat później powstał tzw. Domek Jańskiego – miejsce, gdzie młodzi mężczyźni pragnący bliższej relacji z Bogiem mieszkali razem i pracowali, zupełnie jak wspólnota zakonna, którą ostatecznie się stali. W 1842 roku Hieronim Kajsiewicz i Piotr Semenenko założyli Zgromadzenie Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa, zwane do dziś – Zmartwychwstańcami.

Zmartwychwstańcy szybko – i powiedzmy to od razu – bez sukcesu, musieli ratować z opresji duchowej swojego de facto założyciela – Mickiewicza. Wszystko dlatego, że w emigranckim Paryżu pojawił się szlachcic z podwileńskiej wsi w okrągłych okularach z niebieskimi szkłami. Długo zachodzono w głowę, jakim sposobem udało mu się od razu zjednać sobie poetę. Rozważano działanie fluidu magnetycznego, a nawet sił zła. Z pewnością przekonanie do swojej sprawy największego wśród polskich emigrantów było niewątpliwym sukcesem Andrzeja Towiańskiego.

Szybko okazało się, że sprawa nie była wyłącznie Towiańskiego – Sprawa była Boża i należało się wokół niej zgromadzić. Towiański swoje Koło Boże zorganizował hierarchicznie: Mistrz, Brat Adam i stróżowie sprawujący opiekę nad siedmioosobowymi zespołami – „siódemkami”. Podstawą pozycji w hierarchii była wielkość ducha, którą rozeznać mogli tylko będący najwyżej duchowej drabiny. Koło Sprawy Bożej miało zatem Mickiewicza, miało system religijny, pisma tłumaczące doktrynę, własne relikwie i rytuały, a w końcu także specyficzny język – nie udawało się bowiem bez tworzenia neologizmów mówić o nowym programie rozwoju duchowego.

Wśród adeptów nauki Andrzeja Towiańskiego znalazł się również, choć szybko z Koła zniknął, Juliusz Słowacki.

Słowacki do Koła Sprawy Bożej został przyjęty 12 lipca 1842 roku, a wydarzenie to zmieniło jego życie. Brat Juliusz początkowo odnalazł się nie tylko wśród członków Koła, ale także w jego doktrynie religijnej i programie odnowy duchowej. Zerwał jednak z Towiańczykami. Dlaczego?

Zdaniem wyznawców Towiańskiego, nie było w nim wystarczającej pokory. Zdaniem środowiska Mickiewicza, które Słowackiego bez ustanku stawiało w kontrze do autora Pana Tadeusza, nie potrafił uklęknąć przed Bratem Adamem i uznać jego przewodnictwa. Zdaniem biografów Słowacki zgorszył się – najpierw przerostem form i konwencji nad ideami Koła, następnie – modłami za duszę cara Aleksandra I, ostatecznie zaś – napisanym przez Towiańskiego pojednawczym listem do cara Mikołaja I, którego chciano nawrócić. Ważne, że Słowacki, zrywając z Kołem, rzeczywiście przechodził już przemianę duchową, która niebawem – po wyjeździe poety do Pornic – stanie się podstawą jego własnej koncepcji wiary. Tym sposobem Słowacki zniknął z orbity Towiańskiego.

Wyjście z Koła nie było pierwszym zniknięciem Juliusza Słowackiego. Przyjeżdżając do Paryża w 1831 roku, początkowo ochoczo angażował się on w życie publiczne środowiska emigracyjnego. W ciągu niecałego roku, jednak, zniechęcił się do wspólnoty, która nie doceniła ani dwóch nowowydanych tomów jego poezji, ani osoby. Wyjechał.

Wrócił do Paryża w 1839 roku. 25 grudnia 1840 roku rzekomo przegrał z Mickiewiczem w walce na poetyckie improwizacje – którą dziś nazwalibyśmy bitwą freestyle’ową – podczas kolacji u Eustachego Januszkiewicza czyli słynnej i często komentowanej „uczcie grudniowej”. W czerwcu następnego roku mógł zniknąć naprawdę i bezpowrotnie – podczas pojedynku. Jego – jak pisał w liście do Joanny Bobrowej – „dzień donkiszotowski”, w którym strzelać miał się z obrażonym w Beniowskim Stanisławem Ropelewskim, autorem bardzo niepochlebnej recenzji Balladyny. Pojedynek się nie odbył.

List opisujący drogę Słowackiego na miejsce pojedynku przechowywany jest w Warszawie – w Bibliotece Narodowej, tak jak późniejszy o rok list do tej samej adresatki, w którym pisał: „ja zniknę, jak gdybym nigdy nie egzystował”. Dwa miesiące później spotkał Towiańskiego.

Zrzeszanie się i spędzanie razem czasu było dla emigrantów z jednej strony ucieczką przed samotnością, z drugiej – możliwością współdziałania i realizowania celów czy to duchowych, czy narodowych. Trudno zatem dziwić się, że już od wczesnych lat trzydziestych w Paryżu zaczęły powstawać liczne towarzystwa gromadzące się wokół najróżniejszych spraw.

Jako że priorytetem dla wszystkich emigrantów było odzyskanie niepodległości i opracowanie kształtu nowego państwa polskiego, najważniejsze dyskusje toczyły się w stowarzyszeniach o charakterze politycznym. Tu głównymi oponentami byli konserwatyści zgromadzeni wokół Czartoryskiego i demokraci z kręgu Joachima Lelewela, którzy utworzyli potem Towarzystwo Demokratyczne Polskie – od lat czterdziestych zyskujące coraz większe wpływy w emigracyjnym Paryżu i innych ośrodkach polskiej emigracji. Frakcje polityczne wydawały własne tytuły prasowe, które stawały się trybuną ich przekonań.

Czasopism wychodzących w Paryżu było zresztą bez liku. Poglądy TDP wyczytać dało się w wydawanym w latach 1839–1844 piśmie „Pszonka”, które według deklaracji redakcji wychodzić mogło i dwa, i tysiąc razy rocznie.

Prasa była także elementem przyciągającym czytelników do Klubu Polskiego, jak nazywano Towarzystwo Polskie. Klub, wzorowany na angielskich stowarzyszeniach, dostępny był tylko dla mężczyzn. Abonament opłacało się z góry. W zamian było gdzie usiąść, z kim porozmawiać i zjeść obiad w dobrej cenie, zapoznać się z gazetowymi nowinami, zagrać w bilard lub w karty. Regulamin klubu nie zezwalał jednak na uprawianie hazardu, pijaństwo oraz… rozmowy o polityce.

Jednym z najważniejszych stowarzyszeń emigracyjnym było Towarzystwo Literackie, założone przez stronników Adama Czartoryskiego, który pełnił w nim funkcję prezesa. Należały do niego największe osobistości emigracji – między innymi Bem, Niemcewicz, Mickiewicz, Chopin, a także Słowacki, który, jak wynika z protokołów zebrań, często spotkania opuszczał. Towarzystwo, choć w nazwie było literackie, za główny cel stawiało sobie gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie materiałów historycznych dotyczących Królestwa Polskiego, a także, co istotne, wpisywało się w politykę Czartoryskiego przez rozbudzanie zainteresowania sprawą polską wśród Francuzów i innych mieszkańców ówczesnej Europy. Towarzystwo rozrastało się i przekształcało, z czasem usamodzielnił się jego wydział historyczny. W 1854 roku, scalone ponownie, utworzyło Towarzystwo Literacko-Historyczne (od 1866 roku – Towarzystwo Historyczno-Literackie)

W 1838 roku Towarzystwo Literackie wraz z Wydziałami oraz Towarzystwo Naukowej Pomocy powołało do życia Bibliotekę Polską w Paryżu i rozpoczęło starania o pozyskanie, głównie drogą prywatnych darowizn, funduszy na zakup siedziby. Ostatecznie Biblioteka wprowadziła się na Wyspę Św. Ludwika, do budynku przy Quai d’Orléans.

Biblioteka Polska, która początkowo gromadziła zbiory Towarzystwa Literackiego i Towarzystwa Naukowej Pomocy, była odpowiedzią na prowadzoną przez Mikołaja I walkę z polską kulturą. W ramach depolonizacji likwidowano i rozbierano bowiem polskie biblioteki, a najcenniejsze ich zbiory wywożono do Rosji. Zbiory szybko się rozrastały – swoje prywatne kolekcje przekazali BPP m.in. Niemcewicz i Bem. W 1903 roku przy Bibliotece utworzono Muzeum Adama Mickiewicza, którego kolekcję stanowiły ofiarowane przez Władysława Mickiewicza rękopisy, pamiątki i inne materiały związane z twórczością autora Dziadów i Pana Tadeusza.

Dziś księgozbiór liczy 200 tysięcy woluminów, w tym około 50 inkunabułów, czyli najstarszych druków do 1500 roku, i kilka tysięcy starych druków. W archiwum przechowywane jest prawie 8 tysięcy jednostek rękopisów. Zbiory artystyczne to 25 tysięcy rysunków i rycin, 15 tysięcy fotografii, prawie 1500 obrazów, 1000 plakatów, 600 medali i monet, 350 rzeźb.

Do najcenniejszych skarbów Biblioteki należy pierwsze wydanie dzieła Mikołaja Kopernika, fragmenty korespondencji królowej Bony, pamiątki po Fryderyku Chopinie i Marii Skłodowskiej-Curie, sztambuchy i biżuteria Marii Szymanowskiej oraz monumentalne archiwum emigracji, w którym obok fragmentów rękopisu Dziadów znaleźć można dokumentację emigracyjnych towarzystw i instytucji, pamiętniki, listy.

Obok Muzeum Mickiewicza, w gmachu zwiedzać można Muzeum Bolesława Biegasa oraz Salon Chopina. Dostęp do kolekcji gwarantują czytelnia i pracownia naukowa. Z inicjatywy Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Bibliotece regularnie odbywają się konferencje naukowe, odczyty i koncerty.

Mury domu przy Quai d’Orlèans zachowują pamięć trudnej wojennej historii Biblioteki oraz czasów reżimu komunistycznego. W ciągu niemal dwustu lat funkcjonowania, metody i organy zarządzające instytucją zmieniały się, a jej często niestabilna sytuacja finansowa wpływała na możliwości dynamicznego funkcjonowania. Niezmiennie jednak Biblioteka Polska w Paryżu jest jednym z najważniejszych (i najpiękniejszych) mostów między kulturą w kraju i na wychodźstwie.